Kripto Varlıkların Hukuki Niteliği ve Haciz Edilebilirliği: Türk Hukuku ve MiCA Regülasyonu Çerçevesinde Bir Analiz
Abdussamet Aydemir
12 Mart 2025 · 8 dakika
Kripto Varlıkların Hukuki Niteliği ve Haciz Edilebilirliği: Türk Hukuku ve MiCA Regülasyonu Çerçevesinde Bir Analiz
Giriş
Kripto varlıklar, blockchain teknolojisinin bir ürünü olarak, merkezi olmayan yapılarıyla küresel ölçekte hukuki tartışmalara yol açmaktadır (Werbach, 2018). Bu çalışma, kripto varlıkların hukuki statüsünü—yasal ödeme aracı mı yoksa dijital mülkiyet mi olduğunu—Türk hukuku ve Avrupa Birliği’nin Markets in Crypto-Assets (MiCA) regülasyonu (Regulation (EU) 2023/1114) çerçevesinde incelemektedir. Ayrıca, cüzdan türleri tanımlanarak kripto varlıkların haciz edilebilirliği analiz edilmektedir. Türk Borçlar Kanunu (TBK), Türk Ticaret Kanunu (TTK), İcra ve İflas Kanunu (İİK), Türk Medeni Kanunu (TMK) ve Sermaye Piyasası Kanunu (SPK) ile MiCA’dan yararlanılarak, uluslararası akademik kaynaklarla desteklenmiştir.
1. Kripto Varlıklar ve Cüzdan Türleri
Kripto varlıklar, dağıtık defter teknolojisi (DLT) ile oluşturulan ve merkezi bir otoriteye bağlı olmayan dijital varlıklardır (Narayanan et al., 2016). Bitcoin ve Ethereum gibi örnekler, ekonomik değer taşıyan “token” veya “coin” olarak sınıflandırılır. Saklama yöntemleri, hukuki ve icra süreçlerinde kritik öneme sahiptir:
- Sıcak Cüzdanlar (Hot Wallets): İnternet bağlantılı platformlarda (örneğin, kripto borsaları) saklanır. Antonopoulos (2017), bu cüzdanların erişim kolaylığı sağladığını ancak siber saldırılara açık olduğunu belirtir. Üçüncü tarafça yönetildikleri için “üçüncü kişi nezdindeki haklar” olarak değerlendirilebilir.
- Soğuk Cüzdanlar (Cold Wallets): Çevrimdışı saklama araçlarıdır (örneğin, donanım cüzdanları). Narayanan et al. (2016), güvenliğin özel anahtar kontrolüne dayandığını vurgular; ancak anahtarın kaybolması erişimi engeller.
MiCA, Madde 3(1)(2)’de kripto varlıkları “dağıtık defter teknolojisi veya benzer bir teknoloji kullanılarak dijital olarak temsil edilen bir değer veya hak” olarak tanımlar ve saklama hizmetlerini Madde 67 ile düzenler.
2. Kripto Varlıkların Hukuki Niteliği
Kripto varlıkların hukuki statüsü, öğretide üç ana başlıkta ele alınır: ödeme aracı, menkul kıymet ve dijital mülkiyet (Fairfield, 2015).
2.1. Ödeme Aracı Olarak Kripto Varlıklar
“Para”, değişim aracı, değer saklama birimi ve hesap birimi işlevlerine sahip, devletçe tanınan bir araçtır (Proctor, 2012). Bitcoin bu işlevleri teknik olarak yerine getirse de (Nakamoto, 2008), Türkiye’de TCMB’nin Ödemelerde Kripto Varlıkların Kullanılmamasına Dair Yönetmelik’i (16 Nisan 2021, Madde 3/2) ödeme aracı kullanımını yasaklar. TBK Madde 99, borcun konusunu “tür olarak belirlenmiş bir şeyin teslimi” ile sınırlar ve TCMB yönetmeliği gereği kripto varlıklar bu kapsama girmez.
MiCA, Madde 3(1)(5)’te “‘Elektronik Para Token’ı (EMT)’” tanımını sunar: “Bir resmi para birimine sabitlenmiş ve ödeme aracı olarak kullanılan bir kripto varlık türü.” EMT’ler ödeme aracı kabul edilirken, Bitcoin gibi sabit olmayan varlıklar bu kapsama alınmaz. Japonya’da Ödeme Hizmetleri Yasası (2017), kripto varlıklara ödeme aracı statüsü tanır (Yermack, 2015); ABD’de IRS ise “vergilendirilebilir mülk” olarak sınıflandırır (Fairfield, 2015).
2.2. Dijital Mülkiyet Olarak Kripto Varlıklar
TMK Madde 683, mülkiyet hakkını “bir şey üzerinde tasarruf yetkisi” olarak tanımlar. Kripto varlıklar fiziksel olmasa da, ekonomik değer ve kontrol sunduğundan “gayri maddi mülkiyet” olarak görülebilir. Fairfield (2015), bunları “bilgi mülkiyeti” olarak kavramsallaştırır ve özel anahtarlarla kontrolün yeni bir mülkiyet formu sunduğunu belirtir. MiCA, Madde 3(1)(2)’de kripto varlıkları “dijital bir değer veya hak temsili” olarak tanımlar; Madde 3(1)(3)’te “‘Varlık Referanslı Token’ (ART)’” ise stabilcoin’leri kapsar.
Almanya’da BaFin, kripto varlıkları “ekonomik mal” olarak sınıflandırır (Schulte, 2021); Birleşik Krallık’ta AA v Persons Unknown (2019), “property” statüsü tanır (Allen, 2020). Türk hukukunda TTK Madde 3’teki “ticari mal” kavramı geniş yorumla uygulanabilir. Ancak, fiziksellik eksikliği, geleneksel mülkiyet tanımına uyumu zorlaştırır.
2.3. Türk Hukukunda Durum
TCMB’nin 2021 yönetmeliği, kripto varlıkları “dağıtık defter teknolojisiyle oluşturulan gayri maddi varlıklar” olarak tanımlar ve ödeme aracı olarak kullanımını yasaklar. SPK Kanunu Madde 3’teki “sermaye piyasası aracı” tanımı, “security token”ları kapsayabilir, ancak genel bir kabul yoktur. MiCA’nın “‘Kripto Varlık’” tanımı (Madde 3(1)(2)), Türk hukukunda “dijital mülkiyet” yaklaşımını destekleyebilir.
3. Kripto Varlıkların Haciz Edilebilirliği
3.1. Türk Hukukunda Haciz
İİK Madde 85, “borçlunun malvarlığına giren her türlü hak ve alacakların” haczedilebileceğini belirtir. Sıcak cüzdanlar, İİK Madde 89 ile üçüncü kişi nezdinde haczedilebilir; soğuk cüzdanlar ise özel anahtar gizliliği nedeniyle uygulamada zorluk çıkarır. MiCA, Madde 67, saklama hizmetlerini düzenleyerek haczi kolaylaştırabilir.
3.2. Karşılaştırmalı Hukuk
Birleşik Krallık’ta kripto varlıklar “haczedilebilir mülkiyet”dir (Allen, 2020); Almanya’da BGB §857 ile “ekonomik mal” olarak haczedilebilir (Schulte, 2021). ABD’de Wyoming ve Idaho, kripto varlıkları “gayri maddi mülkiyet” olarak tanır. MiCA, Madde 4, varlık korumasına yönelik ilkeler sunar.
4. Sonuç
Türk hukukunda kripto varlıklar, MiCA Madde 3(1)(2)’ye paralel olarak “dijital mülkiyet” veya “gayri maddi hak” olarak sınıflandırılabilir. Ancak, TMK Madde 683’teki fiziksellik gerekliliği, geleneksel mülkiyet tanımına uyumu zorlaştırır. Haciz, İİK Madde 85 ve 89 ile sıcak cüzdanlarda uygulanabilirken, soğuk cüzdanlar için teknolojik çözümler gereklidir. MiCA’nın “‘EMT’” ve “‘ART’” tanımları, stabilcoin’ler için özel düzenleme imkanı sunar.
Kaynakça
- Allen, J. (2020). Property in Digital Coins. SSRN ID: 3708901.
- Antonopoulos, A. (2017). Mastering Bitcoin. O’Reilly Media.
- Fairfield, J. (2015). BitProperty. SSRN ID: 2635700.
- Nakamoto, S. (2008). Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System.
- Narayanan, A., Bonneau, J., Felten, E., Miller, A., & Goldfeder, S. (2016). Bitcoin and Cryptocurrency Technologies. Princeton University Press.
- Proctor, C. (2012). Mann on the Legal Aspect of Money. Oxford University Press.
- Schulte, M. (2021). Crypto-Assets under German Law. SSRN ID: 3921456.
- Werbach, K. (2018). The Blockchain and the New Architecture of Trust. MIT Press.
- Yermack, D. (2015). Is Bitcoin a Real Currency?. SSRN ID: 2570713.
1. Elektronik Para Token’ı (EMT - Electronic Money Token)
Tanım
MiCA Madde 3(1)(5)’e göre, EMT, “bir resmi para birimine (fiat currency) değer açısından sabitlenmiş ve esas olarak ödeme aracı olarak kullanılmak amacıyla ihraç edilen bir kripto varlık türü” olarak tanımlanır. Bu token’lar, elektronik para (e-money) kavramının kripto varlık dünyasındaki karşılığıdır ve Avrupa Birliği’nin Elektronik Para Direktifi (Directive 2009/110/EC) ile uyumludur.
Özellikleri
- Değer Sabitliği: EMT’lerin değeri, bir resmi para birimine (örneğin, Euro, Dolar) 1:1 oranında sabitlenir. Örneğin, 1 EMT = 1 EUR gibi.
- Ödeme Aracı: Temel amacı, mal ve hizmet alımı gibi işlemlerde ödeme yöntemi olarak kullanılmaktır. Bu, Bitcoin gibi volatil kripto varlıklardan ayrılır.
- İhraççı Yükümlülüğü: EMT ihraç eden kuruluşlar (genellikle finansal kurumlar), token sahiplerinin her zaman sabit değerde geri ödeme talep edebileceği bir rezerv tutmak zorundadır (MiCA Madde 36).
- Düzenleme: MiCA’nın Başlık III’ü (Madde 16-47), EMT’lerin ihracını, rezerv yönetimini ve tüketici korumasını düzenler. İhraççılar, yetkili bir otoriteden (örneğin, ulusal merkez bankaları) onay almak zorundadır.
Kullanım Alanları
- Günlük Ödemeler: Tether (USDT) veya USD Coin (USDC) gibi stabilcoin’lere benzer şekilde, EMT’ler perakende alışverişlerde veya online işlemlerde kullanılabilir.
- Sınır Ötesi Transferler: Düşük maliyet ve hızlı işlem avantajıyla uluslararası para transferlerinde tercih edilebilir.
- Finansal Dahil etme: Geleneksel bankacılığa erişimi olmayan bireyler için alternatif bir ödeme aracı sunar.
Hukuki Çerçeve ve Türk Hukuku ile Karşılaştırma
- MiCA’da Durum: EMT’ler, ödeme aracı olarak kabul edilir ve MiCA Madde 3(1)(5) ile açıkça düzenlenir. Madde 36, ihraççıların rezervlerini güvenli bir şekilde tutmasını ve token sahiplerine her zaman itfa hakkı tanınmasını zorunlu kılar.
- Türk Hukukunda Durum: Türkiye’de TCMB’nin 16 Nisan 2021 tarihli Ödemelerde Kripto Varlıkların Kullanılmamasına Dair Yönetmelik’i (Madde 3/2), kripto varlıkların ödeme aracı olarak kullanımını yasaklar. Dolayısıyla, EMT benzeri bir token Türkiye’de şu an için ödeme aracı olarak tanınamaz. Ancak, eğer bir EMT resmi para birimine sabitlenmişse ve TCMB tarafından onaylanırsa, gelecekte ödeme sistemine entegre edilebilir (örneğin, dijital TL projesi kapsamında).
Örnek
Diyelim ki bir şirket, 1 EMT = 1 Euro olacak şekilde bir token ihraç etti. Kullanıcılar bu token’ı mağazalarda harcayabilir ve ihraççı, Euro cinsinden rezerv tutarak token’ı her an nakde çevrilebilir hale getirir. Bu, EMT’nin stabilcoin’lerden farkını değil, MiCA’daki düzenlenmiş yapısını vurgular.
2. Varlık Referanslı Token (ART - Asset-Referenced Token)
Tanım
MiCA Madde 3(1)(3)’e göre, ART, “bir veya daha fazla resmi para birimi, emtia, kripto varlık veya bunların bir kombinasyonuna değer açısından referans veren ve esas olarak bir değer saklama aracı olarak kullanılan bir kripto varlık türü” olarak tanımlanır. ART’ler, EMT’lerden daha geniş bir değer referansına sahiptir ve stabilcoin’lerin daha karmaşık bir versiyonu olarak görülebilir.
Özellikleri
- Değer Referansı: ART’lerin değeri, tek bir para birimine değil; birden fazla varlığa (örneğin, altın, dolar, Bitcoin) veya bir sepet varlığa sabitlenebilir. Bu, EMT’den farklı olarak daha esnek bir yapı sunar.
- Değer Saklama Aracı: Ödeme aracı olmaktan çok, yatırım veya varlık koruma amacıyla kullanılır. Volatiliteyi azaltmayı hedefler.
- İhraççı Yükümlülüğü: MiCA Madde 30’a göre, ART ihraççıları, token’ın değerini stabilize etmek için yeterli rezerv tutmalı ve düzenli denetimlere tabi olmalıdır.
- Düzenleme: MiCA’nın Başlık IV’ü (Madde 18-48), ART’lerin ihracını, rezerv yönetimini ve piyasa istikrarını koruma önlemlerini düzenler. İhraççılar, “önemli ART” kategorisine girerse daha sıkı kurallara (Madde 45) tabidir.
Kullanım Alanları
- Yatırım Aracı: Örneğin, altın ve Euro’ya sabitlenmiş bir ART, enflasyona karşı koruma sağlayabilir.
- Portföy Çeşitlendirme: Birden fazla varlığa dayalı olması, risk dağıtımı için caziptir.
- Ticaret ve Finans: Emtia veya döviz piyasalarına erişimi kolaylaştırabilir.
Hukuki Çerçeve ve Türk Hukuku ile Karşılaştırma
- MiCA’da Durum: ART’ler, MiCA Madde 3(1)(3) ile tanımlanır ve Madde 30, ihraççıların rezervlerini şeffaf bir şekilde yönetmesini gerektirir. “Önemli ART”ler (Madde 43), piyasa etkisi büyükse ek düzenlemelere tabidir (örneğin, işlem hacmi veya kullanıcı sayısı kriterleri).
- Türk Hukukunda Durum: Türk hukukunda ART benzeri token’lar için özel bir düzenleme yoktur. SPK Kanunu Madde 3’teki “sermaye piyasası aracı” tanımı, eğer ART bir yatırım aracı olarak yorumlanırsa kapsayabilir. Ancak, TCMB’nin ödeme yasağı, ART’lerin ödeme amaçlı kullanımını engeller. TTK Madde 3’teki “ticari mal” kavramı ise geniş yorumla ART’leri ekonomik bir varlık olarak ele alabilir.
Örnek
Bir ART, %50 altın ve %50 Euro’ya sabitlenmiş bir token olabilir. Kullanıcılar bu token’ı birikimlerini korumak için satın alır ve ihraççı, rezervinde bu varlıkları tutarak token’ın değerini sabitler. MiCA, bu tür token’ların piyasa manipülasyonuna yol açmasını önlemek için sıkı kurallar getirir.
EMT ve ART Arasındaki Temel Farklar
| Kriter | EMT | ART |
|---|---|---|
| Değer Sabitliği | Tek bir resmi para birimine sabit | Birden fazla varlığa veya sepete sabit |
| Amaç | Ödeme aracı | Değer saklama aracı |
| Rezerv Zorunluluğu | Tek para birimi cinsinden | Çeşitli varlıklar cinsinden |
| Kullanım Alanı | Günlük işlemler | Yatırım ve varlık koruma |
Türk Hukuku ve MiCA Karşılaştırması
- EMT: Türk hukukunda ödeme aracı olarak tanınması, TCMB’nin mevcut yasağı nedeniyle mümkün değil. Ancak, dijital TL gibi bir proje EMT benzeri bir yapıya evrilebilir.
- ART: SPK veya TTK kapsamında “yatırım aracı” veya “ticari mal” olarak yorumlanabilir, ancak fiziksel varlık eksikliği hukuki belirsizlik yaratır. MiCA’nın ART tanımı, Türk hukukuna ilham verebilir.
Sonuç
EMT, ödeme işlemlerine odaklanarak stabilcoin’lerin düzenlenmiş bir versiyonunu temsil ederken, ART daha geniş bir değer referansıyla yatırım ve değer saklama amaçlıdır. MiCA, her iki token türünü sıkı rezerv ve şeffaflık kurallarıyla düzenlerken, Türk hukuku henüz bu ayrımı yapacak özel bir çerçeveye sahip değildir. Gelecekte, Türkiye’nin kripto varlık yasası veya dijital para projeleri bu kavramları entegre edebilir.