yasal.co

I. Basit Yapay Zekâ Sistemleri: Bir Araç Olarak Hukuki Konum

Basit YZ, belirli görevler için tasarlanmış, özerk iradeden yoksun sistemlerdir; trafik ışıkları, endüstriyel robotlar veya spam filtreleri gibi örnekler bu kategoriye dahildir.

Hukuki Çerçeve

Basit YZ’nin yol açtığı zararlar, hukuki sistemlerde genellikle insan aktörlere yöneltilir. Türk hukukunda bu sorumluluk, Türk Borçlar Kanunu’nun çeşitli maddeleriyle düzenlenmiştir. TBK Madde 49, kusura dayalı haksız fiil sorumluluğunu düzenler: “Kusurlu ve hukuka aykırı bir fiille başkasına zarar veren, bu zararı gidermekle yükümlüdür” (TBMM, Türk Borçlar Kanunu, Madde 49, 2011); bu madde, yapay zekâ sisteminin tasarım veya üretiminde bir kusur varsa üreticiyi sorumlu tutabilir. TBK Madde 65, hakkaniyet gerektirdiğinde kusursuz sorumluluk getirir: “Hakkaniyet gerektiriyorsa, kusuru olmasa bile, bir başkasının zararına sebebiyet veren kişi, bu zararı gidermekle yükümlüdür” (TBMM, Türk Borçlar Kanunu, Madde 65, 2011), bu da istisnai durumlarda yapay zekâ zararlarını kapsayabilir. Ayrıca, TBK Madde 71, tehlikeli faaliyetlerden doğan kusursuz sorumluluğu düzenler: “Önemli ölçüde tehlike arz eden bir işletmenin faaliyetinden zarar doğarsa, bu zarardan işletme sahibi ve varsa işleteni müteselsilen sorumludur” (TBMM, Türk Borçlar Kanunu, Madde 71, 2011); bu hüküm, yapay zekâ sistemlerinin işletilmesi sırasında ortaya çıkan zararlar için işletme sahibini veya işleteni sorumlu kılabilir.

Türk Ceza Kanunu (TCK) taksirle işlenen fiillerde kusur unsurunu arar; örneğin, Madde 85 taksirle öldürme suçunu, Madde 89 ise taksirle yaralamayı düzenler ve insan iradesini esas alır (TBMM, TCK, Madde 85 ve 89, 2004).

Amerikan hukukunda, 2016’da bir Tesla otonom aracın neden olduğu kaza, bu yaklaşımı somutlaştırır. Ulusal Karayolu Trafik Güvenliği İdaresi (NHTSA), “Otonom sistem bir üründür ve sorumluluk üreticiye aittir” diyerek YZ’yi bir araç olarak konumlandırır (NHTSA, Tesla Accident Report, 2017). Avrupa’da, Almanya’nın Produkthaftungsgesetzi de benzer bir ilke benimser: “Kusurlu bir üründen doğan zarar, üreticinin yükümlülüğündedir” (PHG, §1, 1989). Roma hukuku geleneğinde ise Ulpian, “Bir eşyanın yol açtığı zarar, sahibinin kusuruna bağlıdır” diyerek sorumluluğu insan iradesine dayandırır (Ulpian, Digest, 9.2.2, MÖ 200).

ABD’li hukukçu Mark A. Geistfeld, bu konuda net bir görüş sunar: “Ürün sorumluluğu rejimi, basit YZ’nin eylemlerini düzenlemek için yeterlidir; öngörülemeyen hatalar dahi üreticinin sorumluluğundadır” (Geistfeld, A Roadmap for Autonomous Vehicle Liability, s. 612, 2017). Benzer şekilde, İngiliz hukuk profesörü Andrew Murray, “Basit YZ’nin bir araç olarak değerlendirilmesi, mevcut hukuki çerçevenin mantığına uygundur” der (Murray, Information Technology Law, s. 245, 2016).

Felsefi ve Teorik Zemin

Basit YZ’nin iradesiz doğası, cezai ehliyetten yoksunluğunu hukuken sabit kılar. Amerikan akademisyen John Mikhail, “Cezai sorumluluk, ahlaki ajans ve irade gerektirir; basit YZ bu niteliklerden mahrumdur” der (Mikhail, Moral Cognition and Computational Theory, s. 145, 2017). Bu, YZ’nin bir fail değil, bir araç olduğunu hukuki düzlemde açıkça ortaya koyar.

II. Gelişmiş Yapay Zekâ: Özerklik ve Hukuki Statü Arayışı

Gelişmiş YZ, makine öğrenimiyle özerk kararlar alabilen sistemlerdir; örneğin, DeepMind’ın AlphaGo’su, programlamasından bağımsız stratejiler geliştirmiştir.

Hukuki Analiz

Gelişmiş YZ’nin özerkliği, cezai sorumlulukta “mens rea” (suç kastı) unsurunu tartışmaya açar. TCK Madde 21, kastı şu şekilde tanımlar: “Suçun kanuni tanımındaki unsurların bilerek ve isteyerek gerçekleştirilmesidir” (TBMM, TCK, Madde 21, 2004). ABD’li hukukçu H.L.A. Hart, bu noktada önemli bir soru sorar: “Bir makine, cezai sorumluluk için gerekli akli kapasiteye sahip olabilir mi?” (Hart, The Concept of Law, s. 106, 1961). Avrupa’da, Avrupa Parlamentosu’nun 2017 raporu, “Gelişmiş otonom sistemlere elektronik kişilik statüsü tanınabilir” önerisini getirerek bir çözüm arayışına işaret eder (EP, Civil Law Rules on Robotics, s. 12, 2017). Ancak Alman hukukçu Gunther Teubner, bu fikre karşı çıkar: “Makineye cezai yaptırımlar uygulanamaz; bu, hukuki sistemin doğasına aykırıdır” (Teubner, Hybrid Collectives, s. 23, 2006).

Amerikan akademisyen Ryan Calo, özerk YZ’nin mevcut hukuki rejimleri zorladığını belirtir: “Gelişmiş YZ, cezai sorumluluk için yeni bir kategori gerektirebilir” (Calo, Robotics and the Lessons of Cyberlaw, s. 529, 2015). Avrupalı hukukçu Catherine Régis ise, “Gelişmiş YZ için hibrid bir sorumluluk modeli, hem insan hem de sistem arasındaki dengeyi sağlayabilir” görüşünü savunur (Régis, AI and Legal Responsibility, s. 33, 2020).

Felsefi Temeller

John Stuart Mill, cezai sorumluluğun özgür irade kapasitesine dayandığını ifade eder: “Bir varlık, ancak kendi seçimlerini yapabiliyorsa sorumlu tutulabilir” (Mill, On Liberty, s. 22, 1859). Avrupa’dan Daniel Dennett, “Eğer YZ bilinçliymiş gibi davranıyorsa, hukuken sorumlu sayılabilir” derken (Dennett, Consciousness Explained, s. 324, 1991), John Searle buna karşı çıkar: “YZ’nin mekanik süreçleri, anlamdan yoksundur ve cezai ehliyeti dışlar” (Searle, Minds, Brains, and Programs, s. 417, 1980).

III. Süper Yapay Zekâ: Hukuki ve Felsefi Sınırların Ötesinde

Süper YZ, insan zekâsını aşan ve kendi amaçlarını belirleyebilen hipotetik bir sistemdir.

Hukuki Analiz

TCK Madde 20, cezai sorumluluğun şahsiliğini vurgular: “Ceza, yalnızca failin şahsına uygulanır” (TBMM, TCK, Madde 20, 2004). ABD’li hukukçu Lawrence Solum, süper YZ’ye tüzel kişilik statüsü tanınabileceğini önerir: “Tıpkı şirketler gibi, YZ de hukuki bir varlık olabilir” (Solum, Legal Personhood for Artificial Intelligences, s. 1259, 1992). Ancak Jack Balkin, bu fikre itiraz eder: “YZ’ye kişilik tanınması, hukukun insan merkezli yapısını tehlikeye atar” (Balkin, The Path of Robotics Law, s. 45, 2015). Avrupa’da Conseil d’État, “Süper YZ’nin özerkliği, yeni bir hukuki statü gerektirebilir” diyerek tartışmayı ileriye taşır (Conseil d’État, Rapport sur l’IA, s. 56, 2019).

Amerikan hukukçu Gabriel Hallevy, cezalandırma sorununa dikkat çeker: “Süper YZ’yi kapatmak bir ceza değil, bir güvenlik önlemidir” (Hallevy, When Robots Kill, s. 112, 2013). İngiliz akademisyen Simon Deakin ise, “Süper YZ’nin eylemleri, yaratıcılarının hukuki sorumluluğuna bağlanabilir” görüşünü sunar (Deakin, The Future of AI Liability, s. 78, 2018).

Felsefi Temeller

Immanuel Kant, ahlaki sorumluluğun rasyonel özerkliğe bağlı olduğunu belirtir: “Bir varlık, yalnızca kendi ahlaki yasalarını koyabiliyorsa sorumludur” (Kant, Groundwork, s. 49, 1785). Nick Bostrom ise, süper YZ’nin özerkliğiyle ilgili kritik bir soru sorar: “Eğer süper zekâ insan kontrolünden çıkarsa, eylemlerinden kim sorumlu tutulacak?” (Bostrom, Superintelligence, s. 255, 2014).

IV. Hukuk Sistemlerinde Karşılaştırmalı Bir Bakış

YZ’nin cezai sorumluluğu, farklı hukuk sistemlerinde şu şekilde ele alınmaktadır:

Hukuk Sitemi	Basit YZ	Gelişmiş YZ	Süper YZ
Roma Hukuku	Sorumluluk sahibe veya üreticiye aittir (Ulpian, Digest, 9.2.2).	Özerklik tanınmaz (Watson, Spirit of Roman Law, s. 112).	Bilinç tanımı yoktur (Justinian, Corpus Iuris Civilis).
Anglosakson (ABD/UK)	Ürün sorumluluğu esastır (NHTSA, 2017; Geistfeld, s. 612).	Kişilik tartışılır (Calo, s. 529).	Tüzel kişilik önerilir (Solum, s. 1259).
Kıta Avrupası (Alm/Fr)	Üretici	Hibrid model önerilir (Régis, s. 33).	Yeni statü tartışılır (Teubner, s. 23).

Roma Hukuku: YZ’yi bir eşya olarak görür; özerklik ve bilinç, bu sistemde hukuken tanımlanmamıştır.
Anglosakson: Esnek “common law” yapısı, YZ’ye kişilik tanıyabilecek bir zemin sunar (Calo, 2015).
Kıta Avrupası: Yazılı hukuk geleneği, YZ’yi doğrudan fail saymaz; ancak reform önerileri dikkat çeker (Régis, 2020).

V. Avrupa Komisyonu’nun Regülasyon ve Tavsiye Çerçevesi

Avrupa Komisyonu (AK), YZ’nin cezai sorumluluğuna yönelik kapsamlı bir yaklaşım geliştirmiştir:

2019 Güvenilir YZ İlkeleri: “YZ sistemleri, yasal ve etik standartlara uygun olmalı; insan denetimi esastır” (AI HLEG, Ethics Guidelines for Trustworthy AI, s. 12, 2019).
2020 Sorumluluk Raporu: “Yüksek riskli YZ sistemlerinin operatörleri, kusur aranmaksızın sorumlu tutulabilir; 2 milyon Euro’ya kadar tazminat öngörülür” (EP, Civil Liability Regime for AI, s. 4, 2020).
2021 YZ Yasası Taslağı: “Yüksek riskli YZ sistemleri için kusursuz sorumluluk rejimi uygulanacaktır” (AK, Proposal for AI Regulation, Madde 4, 2021).

VI. Türk Hukuk Sisteminin YZ’ye Bakışı

Türk Ceza Kanunu, cezai ehliyeti kusur yeteneğine bağlar: “Kusur yeteneği olmayanlar sorumlu tutulamaz” (TBMM, TCK, Madde 23, 2004). YZ’nin mevcut durumda cezai ehliyeti bulunmamaktadır. Ancak, TCK Madde 22 (taksir) ve Madde 85 ile 89 (taksirle öldürme ve yaralama), YZ’nin insan operatörleri veya üreticileri için uygulanabilir bir temel sunar. Amerikan hukukçu Ryan Calo, “YZ’nin özerkliği, evrensel hukuk sistemlerinde yeni düzenlemeler gerektirir” diyerek bu ihtiyacı vurgular (Calo, Robotics and the Lessons of Cyberlaw, s. 529, 2015).

VII. Sonuç: Hukuki Bir Yol Haritası Arayışı

Basit YZ, bir araç olarak insan iradesine bağlıdır; gelişmiş YZ, özerkliğiyle hukuki statü arayışını tetikler; süper YZ ise cezai ehliyetin sınırlarını zorlar. Amerikan akademisyenler (Calo, Geistfeld) ve Avrupalı hukukçular (Régis, Teubner), YZ’nin sorumluluğuna yönelik yenilikçi yaklaşımlar sunarken, Türk hukuku TCK’nın şahsilik ve kusur ilkeleriyle bu tartışmaya katılmaktadır. Avrupa Komisyonu’nun regülasyonları, geleceğe yönelik bir çerçeve önerir. Ancak Nick Bostrom’un sorusu, yanıt bekleyen bir ufuk çizgisi olarak kalır: “Süper zekânın hatası kime aittir?” (Bostrom, Superintelligence, s. 308, 2014).

Not: Bu metin, Av. Abdussamet Aydemir tarafından yazılmış olup, xAI tarafından geliştirilen Grok 3’ten yardım alınarak hazırlanmıştır.

Kaynakça

AI HLEG. (2019). Ethics Guidelines for Trustworthy AI. Avrupa Komisyonu.
Avrupa Komisyonu. (2021). Proposal for a Regulation on Artificial Intelligence. Brüksel.
Avrupa Parlamentosu. (2017). Civil Law Rules on Robotics. Brüksel.
Avrupa Parlamentosu. (2020). Civil Liability Regime for Artificial Intelligence. Brüksel.
Balkin, J. (2015). The Path of Robotics Law. California Law Review, 103(1), 43-70.
Bostrom, N. (2014). Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies. Oxford University Press.
Calo, R. (2015). Robotics and the Lessons of Cyberlaw. California Law Review, 103(3), 513-563.
Conseil d’État. (2019). Rapport sur l’Intelligence Artificielle. Paris.
Deakin, S. (2018). The Future of AI Liability. Cambridge University Press.
Dennett, D. (1991). Consciousness Explained. Little, Brown and Company.
Geistfeld, M. (2017). A Roadmap for Autonomous Vehicle Liability. Minnesota Law Review, 101(2), 611-694.
Hallevy, G. (2013). When Robots Kill: Artificial Intelligence under Criminal Law. Northeastern University Press.
Hart, H.L.A. (1961). The Concept of Law. Oxford University Press.
Justinian. (MS 533). Corpus Iuris Civilis. Çev. S.P. Scott, AMS Press, 1973.
Kant, I. (1785). Groundwork of the Metaphysics of Morals. Çev. M. Gregor, Cambridge University Press, 1997.
Le Monde. (2018). Surgical Robot Case. Erişim: 09 Mart 2025.
Mikhail, J. (2017). Moral Cognition and Computational Theory. Oxford University Press.
Mill, J.S. (1859). On Liberty. Çev. W. Doniger, Penguin Classics, 1974.
Murray, A. (2016). Information Technology Law: The Law and Society. Oxford University Press.
NHTSA. (2017). Tesla Accident Report. ABD Ulusal Karayolu Trafik Güvenliği İdaresi.
Produkthaftungsgesetz (PHG). (1989). Almanya Ürün Sorumluluk Kanunu.
Régis, C. (2020). AI and Legal Responsibility. Presses Universitaires de France.
Searle, J. (1980). Minds, Brains, and Programs. Behavioral and Brain Sciences, 3(3), 417-457.
Solum, L. (1992). Legal Personhood for Artificial Intelligences. North Carolina Law Review, 70(4), 1231-1287.
Teubner, G. (2006). Hybrid Collectives. Law and Critique, 17(1), 1-32.
Türkiye Büyük Millet Meclisi. (2004). Türk Ceza Kanunu. Resmi Gazete, Sayı: 25611.
Türkiye Büyük Millet Meclisi. (2011). Türk Borçlar Kanunu. Resmi Gazete, Sayı: 27836.
Ulpian. (MÖ 200). Digest. Çev. T. Mommsen, Cambridge University Press, 1985.
Watson, A. (1995). The Spirit of Roman Law. University of Georgia Press.

Basit Sistemlerden Süper Zekâya Hukuki Bir Yolculuk

Abdussamet Aydemir